W historii filozofii presupozycjami zaczฤto zajmowaฤ siฤ wraz z wprowadzeniem przez Edmunda Burke`a, angielskiego myลliciela koลca XVIII stulecia, kategorii przed-rozumienia. Do pojฤฤ tych nawiฤ zali fenomenologowie, zwลaszcza Alfred Schรผtz โ wspรณลtwรณrca symbolicznego interakcjonizmu. Niemniej filozoficzna kategoria przedrozumienia i przedsฤ du w kaลผdym z naturalnych jฤzykรณw ma swoje wielorakie odpowiedniki, ktรณre warte sฤ zbadania, klasyfikacji i szczegรณลowego opisu.
Spoลrรณd trzech funkcji jฤzyka: informacyjnej, rytualnej i perswazyjnej, presupozycje naleลผฤ do tej trzeciej grupy, ale ich siลa perswazji zostaje zawoalowana, โukryta” za zewnฤtrznฤ postaciฤ komunikatu jฤzykowego. Zatem w ujฤciu lingwistyki przez โpresupozycje”, โprzed-sฤ dy” bฤdziemy rozumieฤ takie zwroty i jednostkowe wypowiedzi, ktรณre powodujฤ , ลผe nasz rozmรณwca lub partner w negocjacjach otrzymuje komunikat z ukrytym zaลoลผeniem. To ukryte zaลoลผenie ma wywoลaฤ w jego ลwiadomoลci okreลlonฤ reakcjฤ, ma wywrzeฤ komunikacyjny i spoลeczny wpลyw, nie od razu zauwaลผalny dla wspรณลrozmรณwcy. Wpลyw spoลeczny wystฤpuje wtedy, gdy nadawca (jednostka, grupa spoลeczna, instytucja) wywoลuje โ za poลrednictwem komunikatรณw โ zmiany w postawach czลowieka, w jego zachowaniu siฤ, myลleniu, motywacji i emocjach.
Poprzez zastosowanie presupozycji moลผemy zasugerowaฤ poลผฤ dane treลci naszemu rozmรณwcy i wpลynฤ ฤ na jego postฤpowanie. Czynimy to w sposรณb uprzejmy, nie imperatywny, a przez to ลatwiejszy w odbiorze. Chodzi tu wiฤc o umiejฤtnoลฤ przekonywania innych do okreลlonych poglฤ dรณw, wpลywanie na decyzje (takie jak: gลosowanie w okreลlony sposรณb, zakupienie okreลlonego towaru itd.). Jeลผeli nasz wpลyw nie jest dostatecznie silny, a tak bywa w wiฤkszoลci sytuacji, chodziฤ bฤdzie przynajmniej o zatrzymanie czyjejล uwagi na pewien czas, poinformowanie kogoล o czymล, wywoลanie sympatii i dobrych skojarzeล zwiฤ zanych z naszฤ osobฤ i treลciฤ wygลaszanego przez nas komunikatu, zarรณwno w chwili mรณwienia, jak i na przyszลoลฤ.
W kaลผdym zdaniu zawierajฤ cym presupozycje moลผemy wyrรณลผniฤ zwrot wprowadzajฤ cy, ktรณry skupia uwagฤ krytycznie nastawionego umysลu sลuchacza, oraz czฤลฤ, ktรณra wyraลผa komunikat ukryty oddziaลujฤ cy na podลwiadomoลฤ. Czฤลฤ oddziaลujฤ ca na podลwiadomoลฤ moลผe jako wyraลผenie zawieraฤ kilka poziomรณw znaczeniowych: poziom informacyjny i poziom kreujฤ cy domniemanie, czฤsto zaleลผny od kontekstu, budowy zdania, uลผywanych sลรณw i ich znaczeล.
Zgodnie z postulatami psycholingwistyki kognitywnej, potrzebujemy pojฤฤ budujฤ cych opis ludzkiego doลwiadczenia w kategoriach jednoลci . W analizie ลwiadomoลci ludzkiej nie da siฤ rozdzieliฤ ลwiata przedmiotรณw realnie istniejฤ cych, treลci poznawczych stฤ d pลynฤ cych, kryteriรณw i sposobรณw wydawania sฤ dรณw o ลwiecie i przedmiotach oraz wartoลciowania tych sฤ dรณw. Przeลoลผenie strumienia ลwiadomoลci na zapamiฤtane znaczenia sลรณw nie rรณลผnicuje tego, co realne i tego, co idealne, tego co podlega osฤ dowi, i tego co siฤ osฤ dowi wymyka, tego co wartoลciowe w danym kontekลcie, i tego co neutralne lub antywartoลciowe w innym. Jest to zatem projekt, wedle ktรณrego naleลผy zatrzeฤ tradycyjny przedziaล pomiฤdzy sferฤ bytu, metodami jego oglฤ du a wyabstrahowanฤ w naszym umyลle sferฤ wartoลci .
Kognitywiลci klasyfikujฤ owe zwroty poprzez opozycjฤ operujฤ cฤ dwoma podstawowymi pojฤciami: pojฤciem konstytuujฤ cym relacjฤ ontologicznฤ oraz pojฤciem filtra kontekstowego.
Pojฤciem konstytuujฤ cym relacjฤ ontologicznฤ bฤdzie kaลผde istotne okreลlenie abstrakcyjne, np. sลowo odpowiadajฤ ce jakiejล wartoลci lub przedmiotowi.
Terminem โfiltr kontekstowy” bฤdzie siฤ okreลlaฤ kaลผdฤ zmiennฤ , ktรณra wpลywa na sposรณb postrzegania i realizacji pojฤcia abstrakcyjnego, np. upลyw czasu, nastawienie emocjonalne podmiotu, determinanty kulturowe. Zmienne te sฤ istotne o tyle tylko, o ile znajdujฤ odzwierciedlenie w przyjฤtych zwyczajowo kontekstach uลผycia jฤzyka . Rozrรณลผnienie to bฤdzie szczegรณlnie poลผyteczne, gdy przyjdzie nam rozstrzygnฤ ฤ, czy dany zwrot jฤzykowy ma charakter wyลฤ cznie wprowadzajฤ cy, czy juลผ presupozycyjny (patrz: โ0. Zwroty wprowadzajฤ co-presupozycyjne”).
Zajmowanie siฤ presupozycjami w psycholingwistyce, wywodzฤ cej siฤ z naukowego programu kognitywizmu, a takลผe w praktyce NLP opiera siฤ na istotnym zaลoลผeniu.
Zaลoลผenie to stanowi, ลผe znaczeniem komunikatu jest reakcja sลuchacza (np. mniej lub bardziej okazane zainteresowanie, a jeszcze lepiej: ujawnienie motywรณw tego zainteresowania) . Oryginalnoลฤ owego zaลoลผenia polega na specyficznym rozumieniu znaczenia โ odmiennym od tradycyjnie przyjmowanego w epistemologii, logice oraz jฤzykoznawstwie niekognitywnym. Poza nawiasem pozostajฤ takie problemy z historii europejskiej filozofii jak zagadnienie uniwersaliรณw, klasyczna definicja prawdy, denotacja i semantyka uลผywanego sลownictwa. Uszczegรณลawiajฤ c i โwzmacniajฤ c” to zaลoลผenie nadamy mu charakter obligatoryjny i praktyczny zarazem. Posiada ono status โdobrej rady”. โRada” ta gลosi, ลผe w imiฤ skutecznoลci komunikacji lepiej jest przyjฤ ฤ prymat subiektywistycznego rozumienia po stronie sลuchacza komunikatu. Nie wolno przyjmowaฤ zaลoลผenia utoลผsamiajฤ cego znaczenie naszych komunikatรณw z naszymi intencjami. Po naszej stronie (jako nadawcy) istniejฤ tylko narzฤdzia wywierania wpลywu. Narzฤdzi tych nie naleลผy rozpatrywaฤ w kontekลcie kulturowego zaplecza, w ktรณrym doszลo do spotkania. Posiadane przez nas narzฤdzia (tu rozumiane jako umiejฤtnoลci) moลผemy jedynie mniej lub bardziej skutecznie dobraฤ i zastosowaฤ. Nie moลผemy siฤ opieraฤ na zaลoลผeniu, ลผe w obrฤbie uลผywanego przez nadawcฤ i odbiorcฤ jฤzyka istnieje obiektywne, prawdziwe znaczenie wypowiedzianych sลรณw, ลผe w obrฤbie rozumienia ลwiata idei istnieje jakakolwiek wspรณlnota, do ktรณrej moลผna by siฤ odwoลaฤ. Wลasnego komunikatu nie wolno nam traktowaฤ jako wiarygodnego, zobiektywizowanego opisu, poniewaลผ nie istniejฤ powody, ลผeby byล on taki dla naszych sลuchaczy. Tak ujฤte znaczenie komunikatu zostaje โoderwane” od konstruowanego lub interpretowanego obiektywnie ลwiata idei. Przyjฤcie zaลoลผenia, ลผe znaczeniem komunikatu jest reakcja odbiorcy, chroni (lub przynajmniej przestrzega) uczestnikรณw komunikacji przed wchodzeniem na ลcieลผki jaลowych sporรณw i polemik w rodzaju: โco dane sลowo naprawdฤ znaczy”, โco powinno znaczyฤ”, โczyja interpretacja jest prawidลowa” itd. Czasami jednak moลผe staฤ siฤ dobrym punktem wyjลcia do konstruktywnego procesu negocjowania znaczeล.
To samo wyraลผenie (np. samodzielne zdanie bฤ dลบ czฤลฤ zdania) moลผe stanowiฤ jednฤ presupozycjฤ, a moลผe teลผ zawieraฤ kilka presupozycji. Presupozycje bowiem moลผna ze sobฤ ลฤ czyฤ. Przez poลฤ czenie presupozycji uzyskujemy rรณลผne efekty. Albo czynimy je bardziej subtelnymi โ tworzymy podtyp presupozycji; albo je wzmacniamy โ powstaje spiฤtrzenie; albo tworzymy nowy typ presupozycji, ktรณry ma odmienne znaczenie semantyczne i odmienny kontekst zastosowania โ uzyskujemy nowฤ presupozycjฤ.
Osoby stosujฤ ce w praktyce techniki perswazyjne zauwaลผฤ , ลผe dobrze jest spiฤtrzaฤ trzy bฤ dลบ cztery presupozycje. Jednฤ lub dwie nasz krytyczny umysล zdฤ ลผy w trakcie rozmowy โrozpakowaฤ”. Przez โrozpakowanie” presupozycji rozumiemy zarรณwno zrozumienie znaczenia usลyszanych sลรณw, jak i prawidลowe odczytanie intencji mรณwiฤ cego. W presupozycjach zaล chodzi nade wszystko o zawoalowane imputowanie naszych intencji, dziฤki czemu stajฤ siฤ one ลatwiejsze do zaakceptowania przez drugฤ stronฤ. Sลuchacz je zapamiฤtuje i jeลli jego uwaga nie jest wytฤลผona, a mechanizmy obronne tkwiฤ ce w nawykach ลwiadomoลci nie sฤ wyostrzone, moลผe spokojniej przyjฤ ฤ intencje mรณwiฤ cego, nawet gdy zupeลnie mu nie odpowiadajฤ . Problem zawarty w tym, co usลyszaล, jeลผeli jest waลผny, bฤdzie siฤ pojawiaฤ w jego ลwiadomoลci, bฤdzie powracaฤ i towarzyszyฤ mu w trakcie rรณลผnych codziennych czynnoลci, ale wรณwczas moลผe zostaฤ rozwaลผony z roลผnych stron. Jeลผeli sลuchacz nie ma negatywnych doลwiadczeล zwiฤ zanych z osobฤ mรณwiฤ cego i z poruszonym problemem, bฤdzie chciaล za wszelkฤ cenฤ znaleลบฤ pozytywy w tym, co jego mniej ลwiadomy umysล zapamiฤtaล. Wiฤkszoลฤ ludzi w sposรณb naturalny poszukuje dobra, a nie zลa, w wirze doลwiadczeล zawodowych i spoลecznych.
Zastosowanie zbyt duลผej liczby nastฤpujฤ cych po sobie presupozycji, np. wiฤkszej niลผ cztery, nie jest wskazane. Gdy tak postฤ pimy, wรณwczas to, co mรณwimy, moลผe brzmieฤ nienaturalnie i spowodowaฤ zwrรณcenie baczniejszej uwagi sลuchacza zarรณwno na nasze sลowa, jak i na nasze zewnฤtrzne zachowanie. W wyniku bacznej obserwacji wspรณลrozmรณwca moลผe na podstawie naszego zewnฤtrznego wyglฤ du domniemywaฤ, jakie sฤ nasze intencje, a tego rodzaju spekulacje nie zawsze doprowadzฤ go do prawidลowych wnioskรณw.
Uลผyte w jednym zdaniu nie wiฤcej niลผ trzy lub cztery presupozycje brzmiฤ przekonujฤ co i pozwalajฤ uzyskaฤ zamierzony efekt negocjacyjny, ktรณry moลผe polegaฤ na skupieniu uwagi bฤ dลบ na pierwszej czฤลci zdania โ zwrocie wprowadzajฤ co-presupozycyjnym, bฤ dลบ na jego dalszych czฤลciach zwiฤ zanych z przekazywanymi intencjami. Dalszy przebieg rozmowy rozstrzygnie โ w zaleลผnoลci od kontekstu i atmosfery โ czy druga strona zajmie siฤ ustaleniami wstฤpnymi i ich uลciลleniami, czy od razu przejdzie do udzielania odpowiedzi, zgodnie lub nie z naszymi pragnieniami.
Moลผe jednak staฤ siฤ tak, a jest to czฤste zjawisko, ลผe reakcja na trzeciฤ , bฤ dลบ kolejnฤ presupozycjฤ nie nastฤ pi od razu, ลผe w pierwszym etapie rozmowy moลผe wcale nie nastฤ piฤ. Dopiero gdy poลฤ czymy pragnienia naszego partnera z naszฤ osobฤ โ wyraลผajฤ c to sลowami lub gestem โ odkryjemy efekt podjฤtego wysiลku i docenimy czas poลwiฤcony na uczenie siฤ stosowania presupozycji.
Wybierajฤ c z mowy potocznej i klasyfikujฤ c okreลlone zwroty mamy na celu udostฤpnienie tej umiejฤtnoลci tym wszystkim, ktรณrzy zapoznajฤ siฤ z poniลผszฤ klasyfikacjฤ presupozycji. Klasyfikacja ta nie jest sprawฤ ลatwฤ , gdyลผ skลada siฤ na niฤ kilka podzbiorรณw. Bฤdฤ to np. takie podzbiory jak implikacje โ stanowiฤ one generalnie jeden typ presupozycji, ale poniewaลผ istniejฤ podziaลy wลrรณd zwrotรณw implikacyjnych, przeto kaลผdy inaczej zbudowany zwrot to inny typ presupozycji. Presupozycje, ktรณre wystฤpujฤ tylko w postaci pytaล z ukrytฤ intencjฤ , tworzฤ takลผe osobne typy klasyfikacyjne. Trudnoลฤ z klasyfikacjฤ presupozycji polega na tym, ลผe o istnieniu nowego typu presupozycji decyduje wiฤลบ ลฤ czฤ ca okreลlone sลowa i ich formฤ gramatycznฤ z ukrytฤ intencjฤ mรณwiฤ cego. Z kolei dla wyraลผenia intencji naszych komunikatรณw decydujฤ ce sฤ , oprรณcz bogactwa uลผywanego sลownictwa, moลผliwoลci skลadniowe uลผytych zwrotรณw: np. istniejฤ pytania, ktรณre mogฤ zawieraฤ w sobie przeczenie, i takie, ktรณre w formie przeczฤ cej tracฤ swรณj sens.
ย ZWROTY WPROWADZAJฤCO-PRESUPOZYCYJNE
Sฤ
to wyraลผenia, ktรณre skลadajฤ
siฤ z czasownikรณw wiedzieฤ lub wyobraลผaฤ coล sobie oraz sลรณw i zwrotรณw o duลผym zasobie moลผliwoลci syntaktycznych (skลadniowych), takich jak: gdybyล, pewnie, pewnego razu, jakby to byลo, jak, czy (w zwrotach pytajฤ
cych) โ poลฤ
czonych z czasownikiem wiedzieฤ lub wyobraลผaฤ sobie. Wymienione sลowa ลฤ
czฤ
siฤ wielorako zarรณwno z innymi, jak i pomiฤdzy sobฤ
, dlatego moลผemy powiedzieฤ, ลผe chodzi o komunikat wprowadzajฤ
cy, ktรณry zawiera sลowa niezwykle โprzylepne”:
Jakby to byลo, gdybyล wyobraziล sobie…
Wyobraลบ sobie, jakby to byลo, gdyby pewnego razu…
Gdybyล wiedziaล, ลผe pewnego razu twoje wyobraลผenia…
(Moลผna mnoลผyฤ permutacje wyraลผeล).
Rzecz w tym, ลผe kaลผde ze sลรณw omawianych w tym punkcie moลผe โodgrywaฤ rolฤ” wprowadzajฤ cฤ , a i samo moลผe stanowiฤ presupozycjฤ w zaleลผnoลci od kontekstu, w ktรณrym go uลผyjemy.
Czasownik wiedzieฤ wystฤpuje w takich zwrotach jako sygnaล komunikatu odwoลujฤ cego siฤ do rozumu i peลni rolฤ zarรณwno wprowadzajฤ cฤ , jak i presupozycyjnฤ (patrz: โ4. Presupozycje ลwiadomoลciowe”).
Natomiast czasownik wyobraลผaฤ sobie ma wiฤkszฤ siลฤ wprowadzajฤ cฤ i presupozycyjnฤ , poniewaลผ to, co wyobraลผone, nie musi speลniaฤ rygorรณw krytycznego umysลu โ staje siฤ sygnaลem do puszczenia wodzy fantazji, zmniejsza napiฤcie zwiฤ zane z wytฤลผonฤ uwagฤ i uruchamia tฤ czฤลฤ naszego umysลu, ktรณra odpowiedzialna jest za konstrukcje zmysลowe (na ogรณล wzrokowe).
Zauwaลผono, ลผe kobiety czฤลciej w podobnych bฤ
dลบ zbliลผonych sytuacjach uลผywajฤ
czasownika wyobraลบ sobie, mฤลผczyลบni zaล odwoลujฤ
siฤ do wiedzy rozmรณwcy zmieniajฤ
c czฤsto zdanie twierdzฤ
ce w pytanie: czy wiesz?
Wyobraลบ sobie moja droga…
U mฤลผczyzny zwrot wyobraลบ sobie oznacza ironiฤ bฤ dลบ irytacjฤ, kobiety stosujฤ go swobodnie jako sposรณb rozpoczฤcia towarzyskiej pogawฤdki lub zwrรณcenia uwagi na to, co majฤ do powiedzenia .
Zdania komunikacyjne podane w postaci pytaล odwoลujฤ ce siฤ do rozumu sฤ u mฤลผczyzn czymล naturalniejszym โ czฤลciej niลผ u kobiet uลผywanym w sytuacjach pozytywnych lub neutralnych. Kobiety ลฤ czฤ z takim pytaniem wiฤksze napiฤcie, ironiฤ, irytacjฤ.
Zwroty pewnie, pewnego razu czฤsto oddziaลujฤ podwรณjnie: jako zwrot wprowadzajฤ cy i jako presupozycja poprzez homonimiฤ, odwoลujฤ c siฤ do pewnoลci, do czegoล moลผliwego, co โ chociaลผ nieprawdopodobne โ zdarzyลo siฤ jednak (patrz: โ6. Wieloznacznoลci”).
Podobnie spรณjnik gdyby, a rรณwnieลผ zwrot jakby to byลo, gdyby, mogฤ stanowiฤ zarรณwno konstrukcjฤ wprowadzajฤ cฤ , jak i istotny element presupozycji implikacyjnych (patrz: โ9. Implikacje”).
1. PRESUPOZYCJE Z “NIE”
Ludzie nie przyjmujฤ do ลwiadomoลci sลowa nie. Kiedy wiฤc wypowiadamy zdanie z nie, odbiorca traktuje je tak, jakby tego zaprzeczenia nie sลyszaล. W jaki sposรณb nasz umysล reaguje na komunikaty perswazyjne zawierajฤ ce zaprzeczenie? Chciaลbym, abyล, Czytelniku, przez chwilฤ nie zwracaล uwagi na swojฤ lewฤ dลoล, na odczucia z niej docierajฤ ce. Czy nadal nie zwracasz uwagi na lewฤ dลoล? Przykลad podobnego komunikatu: Nie myลl o czarnym kocie. Oczywiลcie, sลyszฤ c te zwroty zwrรณcimy uwagฤ na swojฤ lewฤ dลoล i pomyลlimy o czarnym kocie. Dzieje siฤ tak dlatego, ลผe nasz umysล, aby mรณgล przyjฤ ฤ i zrozumieฤ komunikat o niemyลleniu o kocie, musi najpierw zrozumieฤ sลowo kot, czyli o kocie pomyลleฤ. Ma to ogromnฤ wagฤ w odniesieniu do komunikatรณw perswazyjnych, ktรณre niezaleลผnie od naszych intencji mogฤ w pierwszym planie semantycznym byฤ negatywne bฤ dลบ pozytywne.
Presupozycji z nie moลผna uลผywaฤ w znaczeniu negatywnym, pozytywnym i โ subtelnie pozytywnym.
Podtyp presupozycji z nie w znaczeniu negatywnym.
Nie denerwuj siฤ.
Nie martw siฤ.
Wyobraลบmy sobie, ลผe wracamy do domu i od progu sลyszymy: Nie denerwuj siฤ, chcฤ ci coล powiedzieฤ, ale obiecaj, ลผe nie bฤdziesz siฤ denerwowaล. Oczywiลcie sลyszฤ c to, zwracamy swojฤ uwagฤ w kierunku โdenerwowania siฤ” i moลผliwych jego przyczyn. A jak zareagujemy, kiedy przed waลผnฤ konferencjฤ , na ktรณrej bฤdzie sporo znaczฤ cych osรณb, usลyszymy od kolegi takie oto sลowa โpocieszenia”: Nie przejmuj siฤ, na pewno siฤ nie skompromitujesz w czasie tego wystฤ pienia. Aby odebraฤ ten komunikat, musimy zrozumieฤ sลowa przejmowaฤ siฤ ikompromitowaฤ (zanim je opatrzy negacjฤ ), czyli musimy dopuลciฤ do siebie doลwiadczenia, uczucia i obrazy zwiฤ zane z tymi pojฤciami. Gdybyลmy zamiast tego drugiego komunikatu usลyszeli: Pewien jestem, ลผe twoje wystฤ pienie bฤdzie ลwietnie, wรณwczas nasza uwaga skierowaลaby siฤ w stronฤ pozytywnych odczuฤ, obrazรณw, skojarzeล.
Gdy zwracamy siฤ do kogoล w formie negatywnej: Nie martw siฤ, Tylko siฤ nie przewrรณฤ,Nie spadnij – wywoลujemy myลl o martwieniu siฤ, spadaniu czy przewracaniu siฤ i moลผemy wywoลaฤ takie wลaลnie rezultaty .
Podtyp presupozycji z nie w znaczeniu pozytywnym:
Nie pragnij sลawy
Uลผywanie w poleceniach czy sugestiach sลรณwka nie, moลผe byฤ takลผe narzฤdziem wywierania pozytywnego wpลywu na umysล sลuchacza. Osoba zachฤcajฤ ca do pracy moลผe powiedzieฤ: Nie myลl jeszcze o bogactwie, ktรณre moลผesz zdobyฤ, ani o tych podrรณลผach do najwspanialszych zakฤ tkรณw ลwiata, organizowanych przez firmฤ dla liderรณw, o wymarzonym samochodzie i porzฤ dnym wyksztaลceniu dla twoich dzieci. Jeszcze o tym nie myลl, skupmy siฤ najpierw na tym, jakฤ pracฤ masz wykonaฤ, czego oczekujemy od ciebie. W trakcie sลuchania przewinฤ siฤ pewnie przez umysล odbiorcy obrazy piฤknych samochodรณw, wakacji w egzotycznych miejscach, eleganckich hoteli i zagranicznych uczelni โ i odbiorca moลผe doznaฤ radosnego podniecenia.
Podtyp presupozycji z nie w znaczeniu subtelnie pozytywnym.
Czasem nasz wpลyw moลผe byฤ bardziej delikatny, kiedy przeczenie z nie poprzedzimy spรณjnikiem czy, lub, albo.
Czy nie chciaลbyล?
Moลผemy tam pรณjลฤ lub nie.
Pozytywne i zarazem delikatne uลผycie presupozycji z nie moลผe byฤ czasem osลabione przez sลowo, ktรณre po nim nastฤpuje: np. nie ลผartuj, nie bฤ dลบ zazdrosny. Sลuchacz nie od razu przestaje ลผartowaฤ czy byฤ zazdrosny. Niekiedy musimy powtรณrzyฤ nasz komunikat kilka razy. Jeลผeli w takich komunikatach uzyskujemy efekt, to nie dziฤki ich znaczeniu (semantyce), ale dziฤki tonowi gลosu, zmianie postawy ciaลa i innym pozasemantycznym ลrodkom wpลywu.
2. PRESUPOZYCJE NASTฤPSTWA CZASOWEGO
Sฤ
to zdania z zastosowaniem sลรณw umieszczajฤ
cych danฤ
czynnoลฤ w czasie: podczas, po, w, w czasie, gdy, zanim. Dodajฤ
c do tych sลรณw pozytywne skojarzenie uzyskujemy pewnoลฤ, ลผe informacja zostanie dobrze przyjฤta przez sลuchacza.
Gdy jutro siฤ
dziemy do rozmรณw, dokumenty te bฤdฤ
uporzฤ
dkowane.
Zdanie to zakลada, ลผe mimo braku porzฤ
dku w dokumentach jutro rozmowy bฤdฤ
siฤ toczyฤ w sposรณb wczeลniej zaplanowany.
Zanim podpiszesz umowฤ, chcฤ coล z tobฤ
przedyskutowaฤ.
Presupozycja zakลada, ลผe dana osoba podpisze umowฤ. Podobnie konstrukcje:
Czy chcesz przeczytaฤ ulotkฤ, zanim siฤ zdecydujesz na ten produkt?
Odwiedzisz jฤ
po naszym spotkaniu?
Zdanie to zakลada, ลผe nasze spotkanie siฤ odbฤdzie.
Czy po zakupie tego produktu obejrzysz naszฤ
nowฤ
ofertฤ?
Presupozycje ze sลowami po majฤ zwykle konstrukcjฤ typu: Czy chcesz zrobiฤ x po zrobieniu y?
Presupozycje z nastฤpstwem czasu, w ktรณrych wystฤpuje synchronizujฤ
ce sลowo podczas, kierujฤ
uwagฤ sลuchacza czy sลuchaczy na pierwszy plan czasowy wynikajฤ
cy ze zdania nadrzฤdnego i pozwalajฤ
zasugerowaฤ coล mniej przyjemnego w nastฤpnym zdaniu, czฤsto gramatycznie podrzฤdnym.
Podczas przyjฤcia bฤdziemy mogli omรณwiฤ niektรณre z zaistniaลych kontrowersji.
Miลe skojarzenia zwiฤ
zane ze sลowem przyjฤcie budujฤ
zaลoลผenie, ลผe w czasie jego trwania znajdzie siฤ chwila, kiedy sprรณbujemy wysondowaฤ lub โzmiฤkczyฤ” naszego rozmรณwcฤ.
Podczas poznawania zaลoลผeล naszego biznesu docenisz w peลni moลผliwoลci, jakie wiฤ
ลผฤ
siฤ wraz z podjฤciem wspรณลpracy z nami.
Zdania ze sลowem podczas majฤ postaฤ: bฤdzie miaลo miejsce x podczas y. Sลรณwkopodczas odwoลuje siฤ do synchronicznoลci zdarzeล przeszลych lub przyszลych a przez to znakomicie siฤ nadaje do oddania nastฤpstwa czasowego.
Presupozycje z nastฤpstwem czasu sฤ dla wprawnego negocjatora ลatwe do uchwycenia. Rzecz w tym, ลผe sugerujฤ c nastฤpstwo w czasie moลผemy wiedzieฤ o czymล, co siฤ zdarzyลo, co moลผe siฤ zdarzyฤ lub co zaplanowaliลmy, a o czym nie wie nasz rozmรณwca. Stosowanie presupozycji czasowych moลผe zatem spowodowaฤ, ลผe bฤdziemy sลusznie bฤ dลบ niesลusznie oskarลผeni przez naszych kontrpartnerรณw o nieuczciwoลฤ, zลe zamiary, przemilczenie istotnych dla drugiej strony okolicznoลci. Stฤ d teลผ stosujฤ c ลwiadomie presupozycje nastฤpstwa czasu naleลผy braฤ pod uwagฤ ewentualne skutki ich zastosowania.
W jฤzyku oficjalnym presupozycje z nastฤpstwem czasu brzmiฤ
czฤsto sztucznie, gdyลผ odwoลujฤ
siฤ do okolicznoลci nie zwiฤ
zanych z danฤ
sytuacjฤ
, co jednak moลผe przyciฤ
gaฤ uwagฤ sลuchaczy, np.:
Zanim tutaj przybyลem, ลผeby do was przemawiaฤ…
W jฤzyku polskim do presupozycji z nastฤpstwem czasu odwoลujemy siฤ znacznie czฤลciej w relacjach z bliskimi osobami i w kontaktach, ktรณrym pragniemy nadaฤ klimat relacji familiarnych.
3. “SPINACZE”
Metaforycznym okreลleniem โspinacze” zostaลy nazwane zdania oznajmujฤ
ce, ale czฤลciej zdania pytajฤ
ce, ktรณre zawierajฤ
sลowa: bo, ale, albo, czy teลผ. โSpinacze” tworzฤ
wybรณr, nie kwestionujฤ
c przy tym doลwiadczeล rozmรณwcy. Ewentualnie, gdy przybierajฤ
postaฤ pytaล, tworzฤ
pewne zaลoลผenia.
Zrรณb to za mnie, bo siฤ ลpieszฤ.
Interesujฤ
ce jest, ลผe sลรณwko bo w pewnym sensie dziaลa w ten sposรณb, ลผe to, co po nim nastฤpuje, nie ma juลผ takiego znaczenia. Moลผe mieฤ znaczenie dla nadawcy komunikatu, ale nie koniecznie dla jego odbiorcy. Dowiรณdล tego nastฤpujฤ
cy eksperyment: Do kolejki czekajฤ
cej na wolny kserograf podchodziลy rรณลผne osoby, proszฤ
c o przepuszczenie. Ci, ktรณrzy podawali jakieล uzasadnienie, mieli wiฤkszฤ
szansฤ od tych, ktรณrzy takiego uzasadnienia nie podawali.
Proszฤ mnie przepuลciฤ, bo chcฤ skopiowaฤ te kilka stron.
Proszฤ mnie przepuลciฤ do kasy, bo muszฤ kupiฤ bilet i dojechaฤ do…
Moลผemy ten trik wykorzystaฤ w trudnych sytuacjach, np. gdy ลpieszymy siฤ na pociฤ g, pamiฤtajฤ c jednak o miลym, choฤ peลnym przejฤcia, tonie gลosu i o postawie wyczekujฤ cej na przyzwolenie, ktรณre zresztฤ moลผe byฤ maลo wyraลบne (np. lekkie przesuniฤcie ciaลa, dajฤ ce nam moลผliwoลฤ dojลcia do kasy).
Zdarza siฤ czasem usลyszeฤ takฤ
wypowiedลบ: Ma pan caลkowitฤ
racjฤ, ale… Czyli niby przyznano racjฤ, ale jednoczeลnie zaprzeczono. Uลผycie ale uniewaลผnia pierwszฤ
czฤลฤ zdania w sposรณb delikatny. Porรณwnajmy, jak zareagujemy na poniลผsze dwa zdania.
Tak, jest pan zadowolony ze wspรณลpracy z firmฤ
X, ale chciaลbym panu przedstawiฤ naszฤ
firmฤ.
Z firmy X na dลuลผszฤ
metฤ trudno byฤ zadowolonym, niech pan lepiej pozna naszฤ
ofertฤ.
Rรณลผnica miฤdzy tymi zdaniami jest taka, ลผe zdanie drugie w sposรณb jawny podwaลผa przekonanie rozmรณwcy, co zwykle wywoลuje sprzeciw i prowokuje do obrony stanowiska. Pierwsze natomiast zasiewa wฤ tpliwoลฤ wobec poczฤ tkowej czฤลci zdania, nie zaprzeczajฤ c jej otwarcie i przez to nie wywoลuje sprzeciwu .
Podtyp presupozycji โspinaczy” z moลผliwoลciฤ
wyboru opiera siฤ na wykorzystaniu sลรณwkaczy. Daje ono jeszcze wiฤksze moลผliwoลci niลผ bo. Przyjmuje siฤ bowiem, ลผe zajdzie przynajmniej jedna z kilku moลผliwoลci. Stwarza to sytuacjฤ wyboru w ograniczonym zakresie, uzaleลผnionym od bardziej podstawowego zaลoลผenia.
Czy woli pan przedyskutowaฤ tฤ kwestiฤ teraz czy po poลudniu?
Treลฤ zdania zakลada, ลผe coล przedyskutujemy, nie wiadomo tylko, kiedy to bฤdzie. Podobnie jest z pytaniami:
Przyjdziesz na prezentacjฤ w ten wtorek czy w nastฤpny?
Pลaci pan gotรณwkฤ
czy przelewem?
Zdania, w ktรณrych wystฤpujฤ
takie sลowa, jak: poniewaลผ, skoro, jeลli, zawierajฤ
czฤsto zaลoลผenia-presupozycje, sugerujฤ
ce ograniczony wybรณr lub jego dokonanie w interesujฤ
cych nas kwestiach (czyli w tych, z powodu ktรณrych pragniemy wywrzeฤ na sลuchacza wpลyw).
Poniewaลผ interesujesz siฤ nowymi pomysลami, opowiem ci o pewnej propozycji.
Warto dodaฤ, ลผe presupozycje typu โspinacza z wyborem” wystฤpujฤ
w formie stwierdzeล lub pytaล oraz ลผe uลผycie ich w formie pytaล zwiฤksza ich siลฤ dziaลania i maskuje sugestiฤ. Ich siลa ujawnia siฤ bardziej, gdy w zdaniu uลผyjemy kilku zaลoลผeล, czyli dokonamy tzw. spiฤtrzenia presupozycji. Umysล naszego sลuchacza przyjmie wtedy kolejne presupozycje nieลwiadomie .
Kiedy pรณjdziesz do pracy, to jeลผeli znajdziesz chwilฤ, czy skserujesz mi dokumenty?
Wypowiadajฤ c takie zdanie, jak powyลผsze, czynimy zaลoลผenia: na pewno pรณjdziesz do pracy, ale wiem, ลผe moลผesz byฤ zajฤty, chcฤ wiฤc byฤ uprzejmy, by z twojej uprzejmoลci skorzystaฤ. Budujฤ c presupozycje โspinacza z wyborem” pamiฤtajmy, ลผeby dobrze wczuฤ siฤ w sytuacjฤ drugiej strony i na przykลad poprzez spiฤtrzenie presupozycji nie osลabiฤ ich oddziaลywania, ale je wzmocniฤ. Stฤ d teลผ z presupozycji z moลผliwoลciฤ wyboru warto korzystaฤ w korespondencji, kiedy dysponujemy czasem i moลผemy przemyลleฤ kaลผde sลowo, jakie znajdzie siฤ w naszym liลcie intencyjnym handlowym, odpowiedzi na ofertฤ, korespondencji aranลผujฤ cej waลผne spotkanie, piลmie domagajฤ cym siฤ wyjaลnieล lub przynaglajฤ cym drugฤ stronฤ do okreลlonego postฤpowania.
4. PRESUPOZYCJE ลWIADOMOลCIOWE
Sฤ
to presupozycje zwracajฤ
ce uwagฤ sลuchacza, a zarazem niepozwalajฤ
ce mu na kwestionowanie idei zawartej w zdaniu. Posลugujemy siฤ w nich konstrukcjฤ
โukrytego autorytetu”. Chodzi tu o zdania zawierajฤ
ce sลowa i zwroty: wiedzieฤ, zdawaฤ sobie sprawฤ, zauwaลผyฤ, ale teลผ widzieฤ, sลyszeฤ, wyobraลผaฤ sobie.
Czy zdajesz sobie sprawฤ, jak duลผo dla was zrobiลem?
Wyjaลnienie presupozycji: duลผo dla was zrobiลem โ pewnik. Czy wiadomo jak duลผo?
Tego rodzaju presupozycje posลugujฤ siฤ zewnฤtrznie bฤ dลบ wewnฤtrznie ukrytym autorytetem, skrywanym za sลowami: wiedzieฤ, zdawaฤ sobie sprawฤ itp. W takich presupozycjach bardzo waลผny jest kontekst i pewnoลฤ siebie, ale nie raลผฤ co nadmierna.
Podtyp presupozycji ลwiadomoลciowych operuje drugฤ
grupฤ
sลรณw: widzieฤ, sลyszeฤ, wyobraลผaฤ sobie. Odnoszฤ
siฤ one nie do samej ลwiadomoลci, ale do funkcji z niฤ
zwiฤ
zanych. Zmuszajฤ
sลuchaczy do wiฤkszej uwagi. Czฤsto mogฤ
teลผ sลuลผyฤ do wyraลผania oburzenia.
Wyobraลบ sobie, co mi siฤ przytrafiลo โ zwrรณcenie baczniejszej uwagi.
Czy sลyszaล ktoล o takim postฤpowaniu, ลผeby…? โ oburzenie.
5. ZMIANA CZASU
Zmiana czasu jest sลabฤ presupozycjฤ , ktรณrej istota polega na potwierdzeniu dowolnej informacji i stworzeniu kontekstu, ktรณry w imiฤ porozumienia domaga siฤ uลciลlenia jej zakresu. W presupozycji z nastฤpstwem czasu proponujemy ograniczony wybรณr, w presupozycji ze zmianฤ czasu stawiamy sลuchacza wobec koniecznoลci uลciลlenia maลo precyzyjnej wypowiedzi, ลผeby mรณgล zrozumieฤ intencje mรณwiฤ cego.
Zdania zawierajฤ ce sลowa: zaczฤ ฤ, skoลczyฤ, przestaฤ, kontynuowaฤ oraz juลผ, jeszcze, ciฤ gle, nadal wraz z odpowiednim czasownikiem, stanowiฤ eksplikacjฤ tej presupozycji.
Np. pragniemy na jakiล czas przerwaฤ wspรณลpracฤ, co naszym zdaniem nie przekreลla wzajemnych, przyjaznych kontaktรณw.
Co siฤ zakoลczy, a co bฤdzie trwaลo?
Czy ciฤ
gle siฤ jeszcze gniewasz?
โ moลผe juลผ dasz spokรณj emocjom i wszystko wrรณci do normalnoลci.
Omรณwione powyลผej presupozycje z nastฤpstwem czasu i zmianฤ czasu oraz presupozycje ลwiadomoลciowe moลผemy stosowaฤ, konstruujฤ c zdania aplikujฤ ce lub rozbijajฤ ce.
6. WIELOZNACZNOลCI
Wieloznacznoลฤ fonologiczna wystฤpuje wรณwczas, gdy brzmienie sลowa lub wyraลผenia jest takie samo, ale znaczenie inne. Synonimem wieloznacznoลci fonologicznej jest okreลlenie โhomonimia”, z tym, ลผe okreลlenie to obejmuje takลผe wieloznacznoลci powstajฤ ce w trakcie metaforycznego uลผywania jฤzyka. W jฤzykoznawstwie trwa dyskusja nad istnieniem silnej i sลabej wersji homonimii.
Homonimia silna wystฤpuje wtedy, kiedy jedno i to samo sลowo ma dwa rรณลผne znaczenia, nie majฤ ce nic ze sobฤ wspรณlnego. Np. zamek jako dawna budowla i zamekw drzwiach.
Przykลadem homonimii sลabej jest rzeczownik nektar, przymiotnik ลliski, czasownik trawiฤ. Rzeczownik nektar w kaลผdym zakresie uลผycia oznacza pลyn: np. nektar kwiatรณw, nektarbrzoskwiniowy, ale rรณwnieลผ nektar miลosny โ w uลผyciu metaforycznym. Czasownik trawiฤ moลผe siฤ odnosiฤ do procesu chemicznego w przewodzie pokarmowym lub do innych zjawisk, np. rdzatrawi metal.
W negocjacjach i komunikacji miฤdzyludzkiej sporo problemรณw nastrฤcza homonimia przymiotnikowa. Takie sลowa, jak faลszywy, ลliski, majฤ
zbliลผony zakres znaczeniowy (homonimia sลaba). Bliskoลฤ znaczeniowa powoduje, ลผe wieloznacznoลฤ staje siฤ metaforฤ
, np.
To jest faลszywy poglฤ
d na tฤ sprawฤ
Zdanie to moลผe oznaczaฤ zarรณwno niezgodฤ bฤ
dลบ zลe zrozumienie rozmรณwcy, brak wiedzy, bลฤdny poglฤ
d na skutek pomyลki wreszcie ลwiadome wprowadzenie kogoล w bลฤ
d, czyli kลamstwo. Przy sลowie faลszywy mamy zatem do czynienia z caลym spektrum winy โ od lekkomyลlnego braku skupienia poprzez niewลaลciwฤ
ocenฤ czyjegoล rozumowania lub wartoลciowania aลผ po celowฤ
dezinformacjฤ. Tฤ wieloznacznoลฤ moลผna ลatwo wykorzystaฤ w obronie swego stanowiska, osoby, firmy, tลumaczฤ
c:
Prawdomรณwnoลฤ i rzetelnoลฤ informacji leลผy w naszym interesie.
Nasze produkty byลy kilka lat przygotowywane i testowane w laboratoriach takich instytutรณw naukowych, jak…
Pierwsze zdanie polemizuje z bardziej negatywnym odniesieniem znaczeniowym sลowafaลszywy, drugie โ z ลagodniejszym; jednoczeลnie to drugie zdanie odwoลuje siฤ do zewnฤtrznego autorytetu, co moลผe odgrywaฤ waลผnฤ rolฤ w konkretnej polemice.
Nieco inaczej jest z zakresem sลabej homonimii w przypadku przymiotnika ลliski.
To ลliski czลowiek.
To ลliska sprawa.
To ลliski interes.
We wszystkich podanych wyลผej przykลadach sลowo ลliski ma kontekst metaforyczny, a jednoczeลnie zachowuje pewnฤ otwartoลฤ na podstawowe znaczenie sลowa ลliski, wystฤpujฤ ce w takich wyraลผeniach, jak: ลliska podลoga, ลliska nawierzchnia.
Wspรณlna dla kaลผdego z zakresรณw uลผycia sลowa ลliski jest otwartoลฤ znaczeniowa na wyraลผenia: niepewny, moลผliwoลฤ wywrรณcenia siฤ, wypadku (chociaลผby tym wypadkiem miaลo byฤ bankructwo, stanie siฤ ofiarฤ oszustwa czy popeลnienie przestฤpstwa) itd.
Wieloznacznoลฤ zakresu wystฤpuje czฤsto z metaforycznym uลผyciem czasownikรณw. Bฤdฤ
to np. takie czasowniki o potencjale negatywnym (niedookreลlonym jednak w komunikacie), jak:porzuciล, zลamaล, rozbiล, wypaliล siฤ.
On porzuciล to zajฤcie.
Oni zลamali umowฤ.
Ich dziaลanie rozbiลo naszฤ
firmฤ.
Ona siฤ wypaliลa zawodowo.
Nieokreลlonoลฤ czasownikรณw โniszczฤ
cych” pozostawia spory margines na kontekst znaczeniowy pozytywny, np.
Polacy zลamali szyfr Enigma.
Wieloznacznoลci metaforyczne mogฤ
teลผ wystฤpowaฤ z uลผyciem czasownikรณw o pozytywnym potencjale znaczeniowym, jak np.: poparล, obudziล, rozszerzyล.
Poparล jego sprawฤ.
Obudziล ich zainteresowanie.
Rozszerzyล ofertฤ.
Czasami dla zbudowania zdania zawierajฤ
cego presupozycyjnฤ
wieloznacznoลฤ zakresu dobrze jest zmieniฤ zaimki wskazujฤ
ce ten, ta, to na zaimki osobowe twรณj, twoja, np.:
Ta sytuacja โ twoja sytuacja โ twoje poลoลผenie.
Ta pomoc โ twoja pomoc โ twoje podparcie.
Oprรณcz zmiany gramatycznej zaimkรณw potrzebne nam jest w tych operacjach bogate sลownictwo i wyrobienie jฤzykowe (np. gdy poruszamy siฤ na innym niลผ polski gruncie jฤzykowym).
Zwiฤ
zana z akcentowaniem wieloznacznoลฤ polega na tym, ลผe w zaleลผnoลci od nacisku na to czy inne sลowo moลผemy w akcie mรณwienia nadawaฤ inny sens zdaniu, np.:
Lubiลem Z NIฤ przychodziฤ do tej restauracji.
Lubiลem z niฤ
przychodziฤ DO TEJ RESTAURACJI.
Akcent mรณwiฤ cego moลผe wskazywaฤ na osobฤ lub miejsce.
Tego typu wieloznacznoลฤ bardzo czฤsto wystฤpuje w zdaniach z uลผyciem niektรณrych przymiotnikรณw, zwลaszcza tzw. przymiotnikรณw porzฤ
dkowych: pierwszy, ostatni, liczny.
Na uczelni PIERWSZY dzieล upลynฤ
ล na zaลatwianiu spraw administracyjnych.
NA UCZELNI pierwszy dzieล upลynฤ
ล na zaลatwianiu spraw administracyjnych.
To jest nasz OSTATNI wieczรณr.
To jest NASZ ostatni wieczรณr.
W ten dzieล na placu zebraล siฤ LICZNY TลUM.
W TEN DZIEล na placu zebraล siฤ liczny tลum.
W ten dzieล NA PLACU zebraล siฤ liczny tลum.
Czฤsto informacja o tym, na ktรณrฤ czฤลฤ zdania zwrรณciฤ baczniejszฤ uwagฤ, i ktรณrฤ zaakcentowaฤ, znajduje siฤ w kolejnym zdaniu. Kiedy czytamy list czy pismo do nas skierowane, mamy czas na analizฤ spรณjnoลci tekstu, a tym samym intencji nadawcy komunikatu pisanego. Natomiast w mowie ลผywej moลผemy przez nieuwagฤ, zaaferowanie wywoลaฤ efekt odmienny od zamierzonego, zwลaszcza gdy nasze porozumienie z rozmรณwcฤ czy sลuchaczami jest nie najlepsze. Jeszcze wiฤksze trudnoลci majฤ ci, ktรณrzy muszฤ zapisaฤ czyjฤ ล wypowiedลบ na przykลad po to, ลผeby jฤ nastฤpnie przekazaฤ w postaci komunikatu prasowego. W zdaniach zลoลผonych sens, i tym samym akcent, moลผe zaleลผeฤ od wstawionych przecinkรณw.
Zostaw komentarz